Epizod z Saint-Benoît

Józef Maria Ruszar
Perfekcyjny grzesznik

Wiele wierszy Herberta karmi się doświadczeniem jego licznych podróży. „Epizod z Saint Benoît” do takich właśnie utworów należy. Benedyktyńskie opactwo, zwane Fleur, powstało w VII wieku i należy do najsławniejszych i najbardziej znaczących we Francji. We wczesnym średniowieczu stąd promieniowała na okolicę reforma kluniacka, tu także działał św. Abbon, a kościół chlubi się relikwiami św. Benedykta z Nursji. Obecnie przeważa architektura romańska z X i XI wieku.

Opactwo w Saint-Benoît, fot. JMR

Rzeźba zwieńczająca półkolumnę przedstawia duszę człowieka kuszoną przez diabła i chronioną przez anioła. Jest to standardowe przedstawienie psychomachii – walki dobra za złem o duszę człowieka. Dlaczego Herbert powiada, że jest to dusza Maxa Jacoba, a właściwie że to on sportretowany został na kapitelu? Skąd zainteresowanie dwudziestowiecznym artystą w klasztorze liczącym sobie niemal półtora tysiąclecia? Wydaje się że co najmniej z dwóch powodów – jeden należy do sfery etyki, a drugi do historii.

Kapitel w Saint-Benoît, fot. JMR

Epizod z Saint-Benoît

w starym opactwie nad Loarą
(wszystkie soki drzew spłynęły tą rzeką)
przed wejściem do bazyliki
(nie jest to nartex ale kamienna alegoria)
na jednym z kapitelów
nagi Max Jacob
którego wydzierają sobie
szatan i czteroskrzydły archangelus

wynik tych zapasów
nie został ogłoszony
jeśli nie wziąć pod uwagę
sąsiedniego kapitelu

szatan trzyma mocno
oderwaną rękę Jacoba
pozwalając reszcie
wykrwawić się między
czterema niewidocznymi skrzydłami

Narteks kościoła w Saint-Benoît, fot. JMR

Żyd i artysta

Max Jacob (1876-1944) związany był z opactwem w Saint Benoît i tu leży jego grób. W 1937 roku, awangardowy poeta, dramaturg, malarz i krytyk literacki w jednej osobie, zamieszkał w tutejszym klasztorze. Wcześniej bywał tu często. Nie byłoby w tym fakcie nic nadzwyczajnego, gdyby nie to, że Max Jacob należał do paryskiej bohemy, był jednym z twórców kubizmu i surrealizmu, a prowadził dość rozwiązłe życie pijaka i narkomana.

Portret Maxa Jacoba (Amadeo Modigliani), WIKI

Okresy kontemplacji przeplatały się ze światowym życiem. Pochodził z niewierzącej rodziny żydowskiej, ale na skutek widzenia – twierdził, że ukazał mu się Chrystus – w 1915 roku przeszedł na katolicyzm. W 1944 roku został aresztowany przez Gestapo i jako Żyd przewieziony do obozu przejściowego w Drancy, z którego miał się udać do jednego z niemieckich obozów zagłady (wcześniej w Auschwitz zginęło jego rodzeństwo).

Dworzec kolejowy w Drancy, WIKI

Na trzy dni przed wywózką zmarł na zapalenie płuc. Miał 68 lat. Mnisi benedyktyńscy sprowadzili po wojnie jego ciało do klasztoru i tu jest pochowany.

Grób Maxa Jacoba w Saint-Benoît, WIKI

Takie jest historyczne tło, do którego odwołuje się polski poeta, widząc w kamiennej alegorii życie i śmierć francuskiego kolegi. Dobro i zło dziejów upomniało się o Maxa Jacoba – to ono „zostało przedstawione” na kapitelu. Ściślej mówiąc, romańskie rzeźby stały się w wierszu Herberta metaforą walki dobra i zła w Historii (koniecznie pisanej z dużej litery, kiedy mówimy o wielkich systemach totalitarnych XX wieku). Walki, którego ofiarą stał się Jacob.

Homoseksualista i katolik

Ale jest jeszcze plan etyczny. Max Jacob prowadził „barwne życie” paryskiej cyganerii. Na dodatek był homoseksualistą – dość słabe kwalifikacje jak na ortodoksyjnego katolika i mnicha. Niektórzy biografowie powiadają, że był między innymi kochankiem Pabla Picassa – mieszkali razem na Boulevard Voltaire.

Amadeo Midigliani, Max Jacob, Andre Salmon, Ortoz de Zarate w Paryżu – zdjęcia Jean Cocteau na Montmartre w 1916 roku, WIKI

Po przejściu na katolicyzm Jacob nie rzucił swego życia pijaka i narkomana. Nie znalazł w sobie takiej siły. A jednocześnie szczerze żałował swych grzechów! Przyjaciele, jak na przykład sławny malarz Amadeo Modigliani opowiadali, że po pijackiej nocy Max Jacob potrafił pójść wczesnym rankiem do kościoła, płakać przed ołtarzem i prosić Boga o przebaczenie grzechów, których nie umiał się wyrzec. Spowiadał się i przystępował do komunii. O swoim homoseksualizmie mówił: „Skoro niebiosa widzą moją skruchę, wybaczą mi przyjemności, z których korzystam wbrew własnej woli”.

To właśnie dlatego Julian Green nazwał go „grzesznikiem doskonałym”. Max Jacob nie umiejąc zaradzić wewnętrznego rozdarcia zerwał z paryską bohemą i udał się w końcu do klasztoru. Tak więc kamienna alegoria z Saint Benoit dobrze opisuje gwałtowne zmagania się z grzechem żarliwego katolika – grzesznika.

Ekfraza i egzystencja

Chrześcijanie widzą człowieka rozdzieranego przez dobro i zło, bo na tym polega ludzka egzystencja. Najczęściej mają w takim wypadku na myśli indywidualną walkę o swą duszę i wierzą, że grzesznik może wyrwać się spod wpływów szatana, w czym pomagają mu aniołowie. Herbert dość drastycznie przedstawił tę sytuację w swoim wierszu „Epizod z Saint Benoît”, przewrotnie rozciągając sens walki także na sferę ludzkich dziejów. Sądząc z tego, co spotkało francuskiego poetę, nie wydaje się, aby ironia Herberta odnosiła się do sfery moralnej czy religijnej – to przecież jeden z szatanów Historii spowodował wykrwawienie Maxa Jacoba. Ten wiersz jest kolejnym przykładem na pesymizm historyczny Zbigniewa Herberta.

Sąsiedni kapitel w Saint-Benoît, fot. JMR

Opis rzeźb (tak zwana ekfraza) jest z jednej strony dokładny, a z drugiej nieprawdziwy. Poeta zmienia obraz. Przecież na sąsiednim kapitelu „urwana ręka” grzesznika to skutek szkód poczynionych przez czas, a nie wynik walki Anioła z Szatanem. Zresztą, ten ostatni bardziej ucierpiał niż człowiek. Zostały po nim właściwie tylko nogi.

JMR

[Obszernej interpretacji wiersza dokonała w swej pracy magisterskiej Małgorzata Peroń]

Geography and map of Saint-Benoît-sur-Loire :

The altitude of the city hall of Saint-Benoît-sur-Loire is approximately 111 meters. The Saint-Benoît-sur-Loire surface is 18.27 km ². The latitude and longitude of Saint-Benoît-sur-Loire are 47.81 degrees North and 2.308 degrees East. Nearby cities and towns of Saint-Benoît-sur-Loire are : Guilly (45600) at 2.41 km, Saint-Aignan-des-Gués (45460) at 3.48 km, Bray-en-Val (45460) at 4.74 km, Neuvy-en-Sullias (45510) at 4.96 km, Germigny-des-Prés (45110) at 5.04 km, Bonnée (45460) at 5.96 km, Saint-Martin-d'Abbat (45110) at 6.08 km, Saint-Père-sur-Loire (45600) at 6.26 km.
(The distances to these nearby towns of Saint-Benoît-sur-Loire are calculated as the crow flies)

The village of Saint-Benoît-sur-Loire is a small french village located center of France. The town of Saint-Benoît-sur-Loire is located in the department of Loiret of the french region Centre. The town of Saint-Benoît-sur-Loire is located in the township of Ouzouer-sur-Loire part of the district of Orléans. The area code for Saint-Benoît-sur-Loire is 45270 (also known as code INSEE), and the Saint-Benoît-sur-Loire zip code is 45730.